Ako posmatramo procese stvaranja nacionalnih identiteta, pogotovo tokom 19. i 20. stoljeća, nijedan od njih nije na istovjetan način stigao do nacionalne države. Najstarije nacije (Engleska, Francuska, Španija, Švedska i Rusija) su stvorene u granicama jakih feudalnih vladara koji vladali prostorom i stanovništvom sa jezičkim i kulturološkim bliskostima i u kontinuitetu su građene od Srednjeg vijeka do današnjih nacija. Drugi „model“ predstavljaju nacije izgrađene okupljanjem kneževina i drugih feudalnih jedinica koje su prepoznale kulturološke, jezičke i etničke sličnosti, pa se i povezale u jednu državu (Njemačka i Italija).
Prema trećem modelu, koji se odnosi i na Bosnu, nacionalni identitet je izgrađen „buđenjem“ naroda u carstvima gdje pojam buđenja predstavlja borbu za dodatna prava kako u pogledu jezika, kulture (Srednja Evropa) tako i klasnih (feudalnih) i vjerskih sloboda (Balkan). U većini studija koja se bave tematikom nacija i naroda, poseban je osvrt na Grke, Bugare, Srbe i Hrvate čije su narodne a kasnije i nacionalne pokrete predvodili vjerski poglavari, a ne građanska i intelektualna elita kao u slučaju Srednje Evrope, Turske ili Albanije.
Bošnjaci iako svjesni svoje sopstvene etničke i kulturološke posebnosti najviše zahvaljujući opstojnosti i predanosti bosanskih franjevaca, nisu prerasli u naciju tj nisu se organizovali u nacionalnu državu nego su dugo „hranili“ kako srpski, turski tako i hrvatski nacionalni pokret. Iako je početkom devetnaestog vijeka bosanski narod imao mnoge uslove da se razvija kao politički narod (nacija) kakvi su jezik, kultura, etnička homogenost, nacionalni prostor i historijski temelje, vojnu neovisnost i plemstvo, to se nije desilo. Naime, nakon sloma Pokreta za autonomiju Bosne, 1831. godine, i nestanka vojne i političke neovisnosti Bosne spram Carigrada, nije se više pojavila dovoljno snažna struja ni u jednom sloju stanovništva koja bi objedinila sve slojeve društva. Bosanska pokrajina Hercegovina će se izdvojiti kao zasebna politička jedinica i polako će se Bosni nametnuti ime Bosna i Hercegovina s ciljem da se ne dozvoli povratak bosanstva na njegovu narodnu dimenziju i time ne ugrozi razvijanje srpskog narodnog identiteta bosanskom stanovništvu.
Dalje raslojavanje identiteta po vjeri bilo je potpomognuto stanjem feudalnog društva koje se odrazilo ne samo klasnim nego i, mnogo snažnije, vjerskim netrpeljivostima. Prevladavanjem vjerske dimenzije kod srpske ideologije, svi budući političari Srbije su pretenzije prema teritoriji na kojoj se govorio isti ili sličan jezik, i postojalo pravoslavno stanovništvo, koje su smatrali pripadnicima svetosavske crkve iako oni to nisu bili sve do 1920. godine, po definiciji prihvatili kao prirodne. Nažalost, stvoreni su preduvjeti da buduća nacionalna ideologija nastavi etnička čišćenja i, na kraju, genocid nad stanovništvom koje nije željelo da prihvati takav (svetosavski) srpski identitet. Kasnije se, kao reakcija na takvo djelovanje, isti proces odvijao i u okviru hrvatskog nacionalnog pokreta, gdje je katolička crkva preuzela vodeću ulogu i na kraju s istim posljedicama po stanovništvo koje nije prihvatalo hrvatsko-katolički identitet. U novije doba na isti se način počeo razvijati i bošnjački nacionalni identitet, gdje je vodeća uloga pripala instituciji Islamske zajednice (IZ) u Bosni i Hercegovini.
Kako dalje?
Najbitniji uslov za uspješnu izgradnju države je da su pojedinci voljni da joj pripadaju te da to vrednuju kroz očuvanje granica i suvereniteta te države. Riječ je o političkom “proizvodu” koji je uvezao ljude, porodice, plemena i / ili narode na osnovu zajedničkih potreba i pogleda na budućnost. Pripadnost jednoj državi podrazumijeva da svi njeni stanovnici njeguju isti nacionalni identitet, što ne znaći da su svi istog etničkog (narodnog porijekla), jer to je nemoguće. Ako posmatramo današnju Srbiju, razni narodi danas su sastavni dio srpske nacije, Vlasi, Cincari, Romi, zasigurno brojni Bošnjaci, Albanci itd. Isto je sa današnjom hrvatskom nacijom koja je vremenom okupila sve narode i pojedince bez obzira na njihovo etničko porijeklo sličnog govora a koji su se duhovno prepoznali u katoličkoj crkvi. Svaki narod koji se vremenom izgradio u nacionalnu demokratsku državu zasnovanu na poštivanju osnovnih ljudskih prava pojedinca i vladavini zakona, po svemu sudeći predstavlja najkvalitetniji i najsvrsishodniji rezultat razvoja ljudskog društva. Postojanje dugoročno stabilne države uvjetovano je željom svih njenih stanovnika da prihvate nacionalni identitet zasnovan na državljanstvu.
Tokom cijelog posljednjeg sukoba, strategija neprijatelja bosanskohercegovačke države je ostala u skladu s prepoznatljivom ideologijom. Prvo, fizički razdvojiti stanovnike koji su zadržali bosanski identitet od onih koji su prihvatili ili spremni prihvatiti drugu nacionalnu ideologiju (u ovom slučaju srpsku ili hrvatsku) te ih pobiti ili iseliti. A strategijom spaljene zemlje, masovnih ubistava i logora stvoriti strah i spriječiti njihov povratak nakon sukoba. Drugo, odrediti i renacionalizirati prostor kao političku cjelinu (u ovom slučaju bosanskohercegovački entitet RS ili pokušaj stvaranja hrvatske političke teritorije). Treće, odvojiti tako formirane političke cjeline od bosanskohercegovačke države.
Nažalost, u jeku rata poistovjećivanjem pojma Bošnjak s vjerskom zajednicom muslimana učinjena je usluga neprijateljima bosanske države jer su mehanizmi za izgradnju nacionalnog identiteta zasnovanog na državljanstvu prekinuti. Taj izbor je uslovio i dalje pregovore sa srpskim agresorom koji je imao za cilj da sukob predstavi kao „unutrašnji rat naroda“ ili «vjerskih zajednica».
Ni danas, u masi tzv. „probosanskih“ stranaka ne postoji državotvorna politička grupacija: dok jedni ne naglašavaju ikakav stav o nacionalnom identitetu (SDP, DF, Naša Stranka i ostale grupacije koje se smatraju „građanskim“) drugi ga svode na jednu vjersku zajednicu (SDA, A-SDA itd) po uzoru na poimanje srpstva. Političke grupacije koje se smatraju «probosanskim» se nisu još uvijek odredile nacionalnom (državnom) ideologijom koja je neophodna za stabilnu Bosnu. Ideja Bošnjaštva kako se ona poima danas ostala je zarobljena na stepenu narodnog pokreta oslonjenog na jednu vjersku zajednicu (muslimansku) istog (bosanskog) porijekla i jezika. Posljedica takvog etnokonfesionalnog identiteta se najbolje mogu vidjeti na srpstvu koje je i danas zarobljeno u mržnji što je rezultiralo genocidom.
Da bi Bosna postala nacionalna država, preostaje izgradnja državotvornog naroda stvaranjem kolektivnog nacionalnog identiteta po volji što više pojedinaca a ne jednog kolektiva. Treba joj bosanski nacionalizam kao politička ideologija, a nju zasad ne nosi niti jedna politička grupacija. Bosanski nacionalni državotvorni identitet nije uspostavljen Dejtonskim ustavom. Takva politika podrazumijeva da pojam Bošnjak, koji je zasad «ostao» na stepenu narodnog identiteta kao zamjena za «muslimanski» narod, evoluira u nacionalni identitet koji je inkluzivan za svakog stanovnika države. Sa historijske tačke pojmovi Bošnjak i Bosanac su jedno te isto. Svi koji zagovaraju isključivo vjersku dimenziju bošnjaštva vode politiku sljedbenika velikosrpske i velikohrvatske ideologije. Smatrati bošnjaštvo kao naziv za muslimansku zajednicu u suprotnosti je sa svim vrijednostima Bosne. Cilj je nacionalna građanska država prema ranije navedenim pretpostavkama, zasnovana na državljanstvu, a ne na narodnim ili vjerskim osnovama što vodi postojanju stanovnika prvog i drugog reda. Bosna je nacionalni prostor Bošnjaka, koji mogu biti katolici, budisti, Jevreji, pravoslavci, muslimani, agnostici, ateisti ili bilo šta drugo. Imajući u vidu historijski kontinuitet svog nacionalnog prostora, Bosna je daleko manje multikulturalna, multijezična ili multietnička nego Srbija ili Hrvatska, ali za razliku od njih, oduvijek je bila raznolika i slobodna u vjerskom pogledu. Ili prihvatiti alternativu koja vodi negiranju Bosne, negiranju genocida i stvaranju preduslova za nove sukobe.
* Taner Aličehić je vanredni profesor na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Lausanni, u Švicarskoj. Jedan je od autora knjige „Tragom drevnih Bošnjana – Bosanska država i nacionalni idenitet kroz historiju I“.
