Pravac ustavne reforme u BiH određuje norma koja je nadređena Ustavu BiH, a to je Evropska konvencija o ljudskim pravima i slobodama, i zato građanski koncept mora predstavljati osnovu budućeg uređenja BiH.
Za NAP piše: Sifet Kukuruz, pravni ekspert
Sukob etničkog i građanskog koncepta, kao platforme za uspostavu ustavnog i političkog sistema u BiH, traje od potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. Sve do danas na račun građanskog koncepta mogle su se čuti razne optužbe, a najčešća optužba sadržana je u političkom stavu da izgradnja države BiH kao građanske predstavlja, više ili manje, prikriveni način kojim Bošnjaci žele ostvariti dominaciju nad ostala dva naroda u BiH, konkretno Srbima i Hrvatima.
S druge strane, zagovornici građanskog koncepta ističu da je to način da se saniraju posljedice rata i da se država BiH profilira kao stabilna, funkcionalna moderna evropska država, a što je kao krajnji cilj zapisano i u Dejtonskog mirovnom sporazumu i samom Ustavu BiH. U kontekstu ovih uvodnih napomena treba kazati da trenutno stanje u pogledu ljudskih prava i sloboda u BiH potvrđuje da nije ostvarena zadovoljavajuća zaštita ni pojedinačnih, niti kolektivnih ljudskih prava.
Jedan od razloga za trenutno stanje ljudskih prava u BiH sadržan je u činjenici što se individualna i kolektivna ljudska prava od strane pojedinih političkih aktera vještački dovode u konfrontaciju i odnos međusobne isključivosti.
U vezi s optužbama na račun građanskog koncepta treba kazati da u ustavnom sistemu u kojem su građani primarni subjekti političkog procesa nije moguće ostvariti majorizaciju kolektiviteta. Naime, nemoguće je osigurati prevlast jednog naroda nad drugim ukoliko narodi nisu ustavno-pravno definirani kao primarni subjekti političkog procesa, nego su to građani kao pojedinci. S druge strane, samo čovjek kao pojedinac, odnosno kao apstraktni građanin, koji ostvari svoja individualna prava, može iskazivati interes i potrebu za ostvarivanjem svojih prava koja uživa u zajednici s ostalim pripadnicima vlastitog kolektiviteta.
Sistem ljudskih prava, sam po sebi, podrazumijeva dinamizam i postupnost u ostvarivanju. Ukoliko se prati historijski razvoj ideje ljudskih prava, može se uočiti da je borba za individualna ljudska prava i slobode uvijek prethodila zahtjevima za ostvarivanje kolektivnih prava. Ovo ukazuje na nužnost primarnog potvrđivanja čovjeka kao individue i ljudskog bića kao samosvojnost realiteta.
Čovjek kao individua ima potrebu primarno potvrditi sebe u svojoj individualnosti, a tek nakon toga kao člana, odnosno pripadnika određenog kolektiviteta.
U sistemu u kojem kolektivitet nije prepoznat kao primarni subjekt procesa političkog odlučivanja nije moguće osigurati nejednaka prava za kolektivitete, odnosno nije moguće izvršiti diskriminiciju kolektiviteta, a u konačnici izvršiti majorizaciju jednog naroda u odnosu na drugi. Naprotiv, takvo nešto moguće je postići samo u sistemu koji kolektivitete postavlja kao primarne subjekte procesa odlučivanja. Zato, upravo oni koji se zalažu za uspostavu etničkog sistema i koji proklamiraju kolektivistički koncept ljudskih prava, kolektivitete dovode u potencijalnu opasnost i izlažu ih riziku da budu različito, pa slijedom toga i nejednako tretirani.
Teza da se kroz uspostavu građanskog koncepta namjerava izvršiti majorizacija Srba i Hrvata od strane Bošnjaka potpuno je neutemeljena, a moglo bi se tvrditi čak i iracionalna, s obzirom da se kroz ustavno-pravni sistem koji je zasnovan na punoj ravnopravnosti građana kao pojedinaca, bez obzira na njihovu etničku, vjersku ili bilo koju drugu pripadnost, ne može ostvariti prevlast jednog naroda nad drugim. Tamo gdje su pojedinci glavni subjekti procesa donošenja odluka, nije moguće ugroziti kolektivitete. Ustvari, u takvom sistemu niko nije ugrožen, niti pojedinac niti kolektivitet. Kao što je već kazano, majorizacija kolektiviteta se može izvršiti samo u ustavnom sistemu u kojem su kolektiviteti, a ne građani, primarni subjekti političkog procesa.
Ono što je posebno važno naglasiti jeste činjenica da posebnost određenog kolektiviteta može biti realizovana i ostvarena samo ukoliko se prethodno članovima tog kolektiviteta omogući ostvarivanje njihovih prava, ali kao pojedinaca, kao apstraktnih građana.
Ovaj stav moguće je objasniti analogijom prema kojoj npr. jedan sportski, nacionalni kolektiv može pokazati vlastiti kvalitet samo ukoliko se članovima tog kolektiva prethodno omogući da se razviju kao individue u svojim matičnim klubovima u kojima nacionalna pripadnost ne igra nikakav značaj. Samo pojedinac koji je prethodno uspio ostvariti svoje interese i maksimalno razviti svoje potencijale može i dati doprinos kolektivu kojem pripada.
Svaki kolektivitet se sastoji od pojedinaca. Za razliku od pojedinca kolektivitet je vještačka tvorevina i on ne postoji izvan i nezavisno od pojedinaca. Zato bi i interes svakog kolektiviteta trebao biti usmjeren na prethodni individualni razvoj svakog člana kolektiviteta, jer je taj individualni kvalitet osnova kolektivnog kvaliteta.
U sistemu u kojem suverenu vrijednost predstavljaju ljudska prava općenito, a posebno individualna ljudska prava i slobode, ne može doći do prevlasti jednog kolektiviteta u odnosu na drugi. U ustavnoj državi u kojoj suverenu vrijednost predstavlja ideal ljudskih prava, ljudska prava su izvan domašaja političkog procesa, ona nisu na raspolaganju političkoj areni u kojoj bi broj glasova u zakonodavnom organu predstavljao mjeru ostvarivanja ljudskih prava i sloboda. U ustavnoj državi ljudska prava ostaju najveća vrijednost, a pojedinac kao politički subjekt najvažniji akter političkog života.
Dakle, kada je pojedinac primarni subjekt političkog procesa, nemoguće je ostvariti dominaciju jednog naroda u odnosu na drugi. Naprotiv, to je moguće postići samo u sistemu u kojem su kolektiviteti, a ne građani, subjekti političkog procesa.
Samo u onom ustavno-pravnom sistemu u kojem su kolektiviteti primarni akteri političkog procesa moguće je uspostavljati relacije između kolektiviteta, a te relacije bi u konačnici mogle favorizirati jedan kolektivitet u odnosu na drugi, a u konačnici biti na štetu nekog kolektiviteta. Samo odnosi koji se uspostavljaju između kolektiviteta mogu rezultirati nejednakim pravima kolektiviteta, a u konačnici biti diskriminirajući i voditi u majorizaciju.
Svi oni koji osuđuju građanski koncept i one koji taj koncept zagovaraju optužuju da žele dovesti u podređeni položaj određene kolektivitete, a u BiH konkretno Srbe i Hrvate, ustvari zloupotrebljavaju kolektivitete i manipuliraju njihovim interesima. Upravo je zagovaranje kolektivnih prava kao osnove ustavnog i političkog sistema otvaranje mogućnosti za diskriminaciju i majorizaciju.
Ne treba zaboraviti da je odnos prema ljudskim pravima kao primarno kolektivnoj kategoriji u BiH upravo i doveo do masovnog i sistematskog kršenja ljudskih prava, kako pojedinačnih, tako i kolektivnih. Krajnji izraz takvog pristupa ljudskim pravima doveo je u pitanje čak i pravo nekih kolektiviteta na biološko postojanje, u BiH konkretno Bošnjaka.
Istovremeno, važno je naglasiti da navodni zaštitnici kolektivnih prava u BiH uporno izbjegavaju, ili preciznije kazano odbijaju da se precizno definiše sadržaj prava koja su od vitalnog značaja za kolektivitete, što potvrđuje da se institut kolektivnih prava koristi isključivo kao sredstvo političke manipulacije.
Dakle, oni koji žele osigurati prevlast jednog kolektiviteta u odnosu na drugi upravo će zagovarati koncept kolektivističkih prava, jer samo u konceptu kolektiviteta i jeste moguće osigurati odnos njihove međusobne ne/ravnopravnosti, s obzirom da u konceptu koji u fokusu ima pojedinca nije moguće proizvesti nejednakost kolektiviteta.
U sistemu u kojem je svaki pojedinac, bez obzira kojem kolektivitetu pripadao, jednakopravan, kada je Ustavom zagarantovan najviši nivo pojedinačnih i kolektivnih ljudskih prava i sloboda, kada su prava kolektiviteta ustavno prepoznata i zaštićena kroz institut vitalnog etničkog interesa koji se efikasno ostvaruje kroz ustavno-sudsku zaštitu, moguće je osigurati jednakopravnost kako pojedinaca, tako i kolektiviteta.
Ne smije se ignorisati činjenica da je interese kolektiviteta moguće efikasno štititi i u građanskom konceptu primjenom klasičnih pravnih instrumenata kao što su dvodomnost zakonodavnog organa, definiranje specifičnih interesa koji su od posebne važnosti za kolektivitete i efikasnim ustavnim sudstvom.
Ustav BiH je proklamirao i uspostavio najviši nivo ljudskih prava i sloboda. Krajnji izraz takvih težnji predstavlja Evropska konvencija o ljudskim pravima i slobodama koja je u ustavnom sistemu BiH nadređena svakoj drugoj normi. Ova činjenica ukazuje da se budući ustavno-pravni razvoj i reforme pravnog sistema koji je uspostavljen Ustavom BiH mora odvijati u pravcu individualnih ljudskih prava i sloboda i pozicioniranja građanina kao temeljnog političkog subjekta. Potvrđuje to i činjenica što se na nužnost reforme Ustava BiH ukazuje još od prvog dana nakon njegovog donošenja i stupanja na snagu.
Iako se važeći ustavni sistem BiH zasniva na kolektivitetima, etničkim skupinama, ipak se u kontinuitetu ističe nužnost reforme Ustava BiH. Ustavna reforma ni logički, ni pravno ne može podrazumijevati očuvanje kolektiviteta kao glavnih subjekata političkog procesa. Kada bi to tako bilo, onda se ne bi ni radilo o ustavnoj reformi, jer nijedna reforma za ishod ne može imati očuvanje postojećeg stanja i postojećih pravila.
Ustavnu reformu nije moguće provoditi na način da njen krajnji ishod bude očuvanje ili osnaživanje postojećeg stanja ili da se osigura povrat na stanje koje je proizvelo postojeće stanje. Dakle, pravac ustavne reforme u BiH određuje norma koja je nadređena Ustavu BiH, a to je Evropska konvencija o ljudskim pravima i slobodama, i zato građanski koncept mora predstavljati osnovu budućeg uređenja BiH.
Ukoliko je izgradnja države BiH kao građanske države predviđena Dejtonskim mirovnom sporazumom i Ustavom BiH, a jeste, onda proizilazi i da je to ustavna obaveza i, shodno tome, dužnost svih političkih aktera da svoje političko djelovanje podrede ostvarivanju ovog ustavnog cilja.
Naravno, ne smije se previdjeti činjenica da građanski koncept ne isključuje i ne negira kolektivna prava. Gradivni element svakog kolektiviteta jeste čovjek kao pojedinac i bez prethodnog osiguranja punog uživanja individualnih ljudskih prava i sloboda, čovjek kao pojedinac nije niti u poziciji da ostvaruje svoja prava u zajednici s drugima sa kojima zajednički gradi etnički, vjerski i bilo koji drugi kolektivitet.
Kolektivna prava predstavljaju viši stepen u ostvarivanju ljudskih prava i njihovo ostvarivanje slijedi nakon što čovjek kao pojedinac, apstraktni građanin, lišen svake druge odrednice, osim odrednice državljanstva kao pravne veze sa državom, ostvari svoja prava.
Koncept građanskog i etničkog nisu isključivi nego komplementarni koncepti i to bi glavni akteri političkih procesa i donosioci odluka u BiH trebali uzeti kao osnovu svog budućeg političkog djelovanja.
U istinski demokratskim društvima individualni i kolektivni identitet se međusobno ne isključuju neko uključuju, afirmišu i nadopunjavaju. Osnov kolektivnog identiteta je individualni identitet, kao što osnovu kolektivne svijesti predstavlja samosvijest.
Kolektivni identitet ne može ni postojati bez individualnog, jer kolektivni identitet svoje ishodište ima upravo u individualnom identitetu. Ova dva identiteta se ne mogu međusobno negirati i isključivati, nego se moraju međusobno podržavati i nadopunjavati. Što ovo prije shvate donosioci odluka u BiH, bit će bolje i za građane i za narode u BiH.
Patria
