Razgovarao: Delvin Kovač
Ne trebamo ići prema inicijativi Otvoreni Balkan, jer je to jedina regionalna inicijativa koja nas je podijelila. Trebamo ići tamo gdje ima mjesta ravnopravno za sve i gdje ima što više ekonomije, a što manje politike. A to su Berlinski proces i EU.
Poručila je to u intervjuu za Novinsku agenciju Patria Gordana Đurović, predsjednica Crnogorske panevropske unije, profesorica Ekonomskog fakulteta UCG i nekadašnja ministrica za evropske integracije/potpredsjednica Vlade Crne Gore u mandatu 2004-2010. godina.
Možete li nam iz svog ugla pojasniti šta konkretno podrazumijeva Otvoreni Balkan? Predstavlja li takva ideja zapravo samo prikriveni pokušaj realizacije ideje “srpskog sveta”?
Đurović: Otvoreni Balkan, od jula 2021. godine, je regionalna ekonomska i politička inicijativa Srbije, Albanije i Sjeverne Makedonije, koja želi umjesto evropskih integracija, favorizovati unutrašnjobalkansku integraciju, gotovo nevidljivih granica, isključujući time evropske standarde u kontroli prometa roba i pružanja usluga.
Međutim, što su slabije interne balkanske međudržavne granice, EU standardi su nam dalji, pa time i ispunjavanje uslova za pristupanje velikom EU tržištu kroz članstvo.
Kontradiktorno je da zemlje pojedinačno usvajaju evropske standarde kontrole prometa i kontrole granica u cilju borbe protiv organizovanog kriminala, šverca i trafikinga; da kroz bilateralne sproazume sa Evropskom agencijom za kontrolu granica pojačavaju granične kontrole na svim graničnim prelazima, a sa druge strane promovišu brisanje granica između država regije. Zvanično, hoćemo u Uniju, ali neki od nas bi balkanske prečice, za neke svoje političke prioritete u međuvremenu.
Na samitima u Skoplju, Tirani, Ohridu i Beogradu, potpisan je veliki broj sporazuma, ali ratifikacija ide veoma sporo.
Samo su dva ključna sporazuma o šemama elektronske identifikacije i slobodnom pristupu trižištu rada ratifikovana u Srbiji i nedavno u Sjevernoj Makedoniji, pa će stupiti taj režim na snagu između ove dvije zemlje, dok se ratifikacija u Albaniji još uvijek ne dešava. Sjeverna Makedonija je usporila i sa trećim ključnim sporazumom, u oblasti bezbjedne hrane, te saradnje fitosanitarnih i veterinarskih inspekcija, jer to zadire u osnove carinske politike i evropske politike bezbjedne hrane.
Sljedeća kontradiktornost je da se liberalizacija tržišta rada promoviše u lokalnim medijima kao “stići će nam deficitarni radnici iz regiona, profitirat će naša zemlja”, a kada to saberete, ispada da će svima stići deficitarni radnici iz susjedstva, pa se postavlja pitanje: Ako su svi “u plusu”, ko je onda “u minusu?” Sve više naši radnici iz regije idu prema Hrvatskoj, Sloveniji i dalje diljem EU, a nama stiže radna snaga iz Afrike i Azije. To su činjenice.
Politička dimenzija i kontradiktornost ovih sporazuma (balkanske integracije) ogleda se i u pravnoj terminologiji ovih sporazuma, gdje se baza podataka eventualno uvezanih balkanskih identifikacionih brojeva nezaposlenih radnika regije, ne zove “baza podataka” kao svaka e-baza, već se zove “federacija” podataka. To ne samo da terminološki zbunjuje, već i stvara čudne političke asocijacije.
Ekonomska kontradiktornost najočitija je u oblasti trgovine, gdje je na podacima trgovine npr. 2020. godine (koja se mnogo nije mijenjala u relativnim odnosima ni kasnije), Srbija najkonkurentnija zemlja odnosno najbolji trgovac sa ostalih pet zemalja regije. Kad se saberu uvoz i izvoz iz regije, vanjskotrgovinski suficit Srbije je preko 50% od te ukupne trgovine. Mi smo drugi svi u deficitu. Vanjskotrgovinski deficit intra-regionalne trgovine u Albaniji bio je -5%, Sjevernoj Makedoniji -7%, u BiH bio je -12%, na Kosovu -50%, te u Crnoj Gori čak -57%.
Ekonomski gledano, zemlje regije su vrlo liberalizovane u trgovini (problem je više slaba infrastruktura graničnih prelaza, bespapirna carina i broj raspoloživih službenika 24/7 na graničnim prelazima), pa ne čudi zašto ove potonje tri zemlje ne žure da potpuno “ukinu” granice (EU standardi su sve dalji tada, a konkurentni regionalni brendovi još će više ugroziti male lokalne firme i broj zaposlenih u drugim zemljama). Pošto je Srbija inače najkonkurentnija i ima najbolje rezultate u trgovini, njoj ni nije neophodno da ima nevidljive granične prelaze, njoj je i ovako, ekonomski gledano, odlično u regionalnoj trgovini. Pa to naravno upućuje na zaključak da su Srbiji motivi više politčki, a ne ekonomski. Sličan pristup ima i Albanija.
Konačno, zašto se uopšte forsira ova ideja kao “dobra, ekonomska i originalno regionalna”? Zato što je sve oko dalje liberalizacije, što je tako uspješno rađeno svih ovih godina kroz CEFTA 2006 sporazum o slobodnoj trgovini i njenih šest protokola, zapelo kod potpisivanja onoga što je dogovoreno (UNMIK Kosovo je potpisnik CEFTA 2006, a ne Vlada Kosova, i dok ne dođe do nekog oblika normalizacije odnosa, u smislu davanja prava Vladi Kosova da potpisuje buduće sporazume, svako dalje potpisivanje već usaglašenih mjera i pripremljenih sporazuma, ide veoma teško). Na toj blokadi, rodila se ideja Otvorenog Balkana. Ali ta ideja nije ponudila političko rješenje prethodnih problema, koji i dalje ostaju, što je i uslovilo rezerve kod pojedinih zemalja regije prema ovoj inicijativi.
Osvježenje i političko ohrabrenje je obnavljanje Berlinskog procesa u novembru 2022. godine, gdje je ipak došlo do potpisivanja tri važna međudržavna sporazuma o slobodnom kretanju sa ličnom kartom, o priznavanju diploma državnih univerziteta i o regulisanim profesijama doktora, veterinara i arhitekata. Ratifikacija je išla brzo, prvo u Albaniji, pa u Srbiji, na Kosovu, u Sjevernoj Makedoniji, te i u Crnoj Gori. Samo se čeka jos Vijeće ministara BiH, odnosno saglasnost Republike srpske. U Crnoj Gori može se eventualno desiti da se ratifikacija u Skupštini mora ponoviti, s obzirom da je Skupština formalno raspuštena, ali suštinski, politička podrška Berlinskom procesu je jasna, tako da to ne mijenja stav Crne Gore prema podršci ovim sporazumima.
Novi samit Berlinskog procesa je početkom oktobra u Tirani. Treba dati punu podršku Berlinskom procesu, jer je on inkluzivan, i uz podršku EU, kao i podršku IPA i evropskih banaka za naše infrastrukturne projekte. To je dobro za sve i to nas ne dijeli, zato treba dati glas za Berlinski proces, a ne za Otvoreni Balkan, jer je u Berlinskom procesu mnogo više integracija i ekonomije, a Otvoreni Balkan je prvenstveno politika.
Ukoliko aktuelne vlasti u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori pristanu na Otvoreni Balkan, znači li to da smo rješavanje jugoslovenske krize vratili u 1990. godinu i pristali na revitalizovanje ideje “velike Srbije”?
Đurović: U Crnoj Gori su vanredni parlamentarni izbori 11. juna i nadam se da aktuelna vlada neće tako važna pitanja rješavati u posljednjim danima svoga tehničkog mandata, koji traje od avgusta prošle godine. To ne treba da radi. A nova Vlada – nova nada. Nadam se da će jasni ekonomski argumenti, i “puna usta Evrope i integracija”, pomoći da se kao najmanja ekonomska zajednica u regiji – konsolidujemo i nastavimo sigurnom stazom integracija pod kišobranom Berlinskog procesa, kao afirmisane međuvladine platforme za produbljivanje regionalne saradnje i više investicija sa prekograničnim efektima. To od crnogorske vlade i političara traže građani, ali i sektor MSP i poljoprivredni proizvođači u Crnoj Gori.
Bosna i Hercegovina također ne pristaje na Otvoreni Balkan, zbog svojih posebnosti i odnosa, ali iz ekonomskog ugla, također potpuno opravdano. Za Kosovo, vrata Otvorenog Balkana nikada ni nisu bila baš otvorena, prvenstveno zbog političkog konteksta inicijative.
Mnogi ocjenjuju da je Otvoreni Balkan “čekaonica” za zemlje Zapadnog Balkana koje žele u Evropsku uniju. Kako vi na to gledate?
Đurović: Otvoreni Balkan nije čekaonica za EU, to je, simbolično rečeno – druga liga, regionalna, gdje neki klubovi gaje ambicije superiornosti, te bi se neki drugi “klubovi” mogli naći u problemu i da ne mogu opstati. Ako ćemo da se borimo da uđemo u Evropsku ligu, zna se šta nam je činiti. Držimo se EU, njenih standarda i provjerenih modela regionalne saradnje. CEFTA 2006 je već dosta toga dala, a dalje treba ići kroz Akcioni plan za zajedničko regionalno tržište, onoliko brzo koliko se zajedno usaglasimo i sa jasnim ekonomskim analizama.
Je li potpuna podrška i Moskve i Washingtona ovom projektu zapravo stvar nekog “deala” velikih sila o Zapadnom Balkanu? I je li tu riječ o političkom ili ekonomskom dogovoru?
Đurović: Evropska unija je kroz obnavljanje Berlinskog procesa, te kroz punu podršku regiji kroz sredstva višekorisničke IPA za CEFTA Sekretarijat, za jačanje saradnje carinskih i inspekcijskih službi, te kroz projekte Zapadnobalkanskog investicionog okvira i Energetski paket IPA 2023, kroz davanje statusa kandidata BiH, otvaranje pregovora sa Albanijom i Sjevernom Makedonijom, primanje aplikacije Kosova i određivanje datuma za njihovu viznu liberalizaciju – pokazala da joj je stalo do Zapadnog Balkana i da su to provjereni modeli jačanja saradnje.
Pojedinačne izjave, i izjave izvučene iz konteksta – ne treba računati. Cijenim da će biti dosljedni i u narednom periodu po tom pitanju. Sa druge strane, američka administracija, još je na Samitu u Ohridu 2022. saopštila – principijelno podržavamo sve regionalne integracije, ali samo ako su inkluzivne i ekonomske, a ne političke. Jasno. Sve ostalo su pojedinačne izjave ili izjave izvučene iz konteksta.
Ako bi se stvari po pitanju njihovih zvaničnih stavova mijenjale, zbog “većih igrača”, “mira u regiji” ili “borbe za uticaj u regiji, u odnosu na ruski uticaj”, onda manji igrači treba dobro da se zabrinu. Historija nas, nažalost, više puta podsjeća, da bi se u tom slučaju mogli bojati “kolaterala”. Mislim da takav scenario ipak nije moguć i da će nas odbraniti evropske vrijednosti, jedinstvo i solidarnost EU. Svi smo mi, na kraju, Evropa, i treba njegovati odnose “pobjednik – pobjednik”, da se nijedna zemlja regije ne osjeti kao objekat za potkusurivanje.
Kolika je uopšte mogućnost da Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Kosovo održe vlastiti suverenitet i samostalnost u takvom projektu, u kojem bi Albanija i Srbija bile vodeće sile?
Đurović: Da zaključim, ne trebamo ići prema inicijativi Otvoreni Balkan, jer je to jedina regionalna inicijativa koja nas je podijelila. Trebamo ići tamo gdje ima mjesta ravnopravno za sve i gdje ima što više ekonomije, a što manje politike. A to je Berlinski paroces i EU.
